تاریخ تازه‌ها - افزایش قیمت بنزین در زمان شاه: درس عبرت از تاریخ

تاریخ تازه‌ها

نخستین تجربۀ افزایش ۱۰۰ درصدی بهایِ بنزین را در سال ۱۳۴۳ دولت حسنعلی منصور آزمود. اما گویا آثار افزایش بهای بنزین را بر کالاهای دیگر پیش‌بینی نکرده بود. اعتصاب‌ها و ترس همگانی از قحطی مردم را سراسیمه کرد. به گفتۀ علینقی عالیخانی که در آن زمان وزیر اقتصاد بود، دولت یکی دو هفته بعد ناچار شد قیمت‌ها را کم و بیش به نرخ پیشین بازگرداند. بنزین را دهشاهی یا یک ریال بالا برد و نفت سفید را که برای مصرف خانگی مردم بسیار مهم بود به نرخ پیشین خود بازگرداند. سهمیه‌ بندی بنزین و افزایش ناگهانی و بی روّیۀ بهایِ آن در جمعۀ گذشته ۱۵ نوامبر سرچشمۀ جنبشِ اعتراضیِ گروه‌هایی از مردم ایران در بیشتر شهرهای کشور شد. تظاهرات خیلی زود به درگیری با نیروهای امنیتی انجامید و تاکنون بیش از صد کشته به جا گذاشته است. بنزین در ایران یکی از حساس‌ترینِ کالاهاست و به نظر می‌رسد افزایشِ ناگهانی و بی‌رویۀ بهایِ آن بسیاری از مردم را خشمگین می‌کند. بهای بنزین در نیم قرن گذشته همواره و کم و بیش هرسال افزایش یافته، اما افزایش زیاده روانۀ آن هربار واکنش‌های تند برانگیخته است. مصرف بنزین در ایران با توسعۀ بیش از پیش شهرها در یکی دو دهۀ پایانیِ پادشاهیِ محمدرضاشاه پهلوی رو به افزایش گذاشت. با این حال، بهایِ آن دچار نوسان‌های شدید نشد. نخستین تجربۀ افزایش ۱۰۰ درصدی بهایِ بنزین را در سال ۱۳۴۳ دولت حسنعلی منصور آزمود. در سوم آذر آن سال پیک‌های موتوریِ وزارت دارایی پاکت‌هایی را در نخستین ساعات روز به پمپ‌های بنزین‌ تهران رساندند که بر روی آن‌ها نوشته شده بود: این پاکت را ۵ دقیقه پیش از ظهر باز کنید. هنگامی که مسئولانِ پمپ‌ها پاکت‌ها را باز کردند، نامه‌ای را با این مضمون در آن یافتند: از این ساعت قیمت هر لیتر بنزین در پمپ‌های بنزین ۱۰ ریال است. آن خبر برگرفته از مصوبۀ هیأت وزیران در جلسۀ روز دوم آذر بود. منصور پیش از ظهر روز سوم آذر در جلسۀ مجلس شورای ملی حاضر شد تا علت افزایش ۱۰۰ درصدیِ بهای بنزین را به نمایندگان مجلس توضیح دهد. او در آن جلسه گفت: در این لایحه مالیات و عوارض خودروهای موتوری زمینی که از بنزین استفاده می‌کنند به طور کامل لغو می‌شود و به جای آن بهای بنزین برپایۀ پیشنهاد شرکت ملی نفت ایران افزایش می‌یابد. دولت در جلسه دیشب خود این لایحه را تصویب کرد و از امروز در سراسر مملکت به اجرا گذاشته شد. در آن لایحه آمده بود: هیأت وزیران در جلسۀ دوم آذر ۱۳۴۳ بنابه پیشنهاد شرکت ملی نفت ایران قیمت فروش سه فرآوردۀ نفتی را در داخل کشور به شرح زیر تعیین کرده است: بنزین هر لیتر۱۰ ریال، نفت سفید هر لیتر سه ریال و پنجاه دینار، نفتِ کوره هر هزار لیتر یک هزار و دویست ریال. هنگامی که منصور درست در ساعت ۱۲ ظهر افزود که از این ساعت قیمت هر لیتر بنزین ۱۰ ریال شد، در مجلس همهمه برخاست. یک روز بعد، شهرداری تهران اعلام کرد که نرخ کرایۀ تاکسی از تهران به کرج برای هر نفر ۲۰ ریال و از تهران به شمیران ۱۲ ریال شد. برای رفتن به جاهای دور شهر نیز بر کرایۀ تاکسی افزودند. دولت می‌خواست با افزایش قیمت سوخت و انرژی بر بودجۀ عمران و آبادی کشور بیفزاید. اما آثار افزایش بهای بنزین را بر کالاهای دیگر پیش‌بینی نکرده بود. دو روز بعد، هوای تهران و ۲۰ شهرِ شمال و شمال غربی کشور بر اثر بارش شدید برف به طرز کم‌سابقه‌ای سرد شد. کاهش پاره‌ای از کالاهای روزمرۀ مردم در بازار به شایعۀ کمبود گندم و دیگر غلات دامن زد. ترس از قحطی تبدیل به «ترس همگانی» شد. روز پنجم آذر مردم تهران به نانوایی‌ها هجوم آوردند و هر چه نانِ تازه و کهنه در آن‌ها یافتند خریدند. نانوایی‌ها از ادارۀ غله خواهان رسیدگی به شایعه شدند و درخواست اطلاعیۀ رسمی کردند. رانندگان تاکسی نیز در برابر ادارۀ شهربانی جمع شدند و از آن اداره خواستند که دولت حساب آنان را از بزرگ مالکان تاکسی‌ جدا کند. با افزایش نرخ کرایۀ تاکسی از مسافران تاکسی نیز کاسته شد. سه روز بعد شهرداری تهران اعلام کرد که از رشد نرخ‌ها جلوگیری خواهد کرد. چهار روز بعد انبوهی از رانندگانِ تاکسیِ تهران در محل سندیکای کامیون‌داران گرد آمدند و از سپهبد نصیری، رئیس کل شهربانی، خواستند که در گردهم‌آیی آنان شرکت کند، استدعاهاشان را بشنود و پیامشان را به شاه برساند. نصیری در عصر همان روز با شاه دیدار کرد و شاه از دولت خواست که به درخواست رانندگان تاکسی رسیدگی کند. اما دولت از دو روز پیش برای حل مشکل تاکسی در شهر اتوبوس‌ها و کامیون‌های ارتش را به کمک اتوبوس‌های شرکت واحد فرستاده بود تا مسافران را در تهران جا به جا کنند. بی‌گمان این وضع نمی‌توانست ادامه یابد. سرانجام در نهم آذر سپهبد نصیری و وزیر کار در نشستی نسبت به فراگیر شدن بحران هشدار دادند و اطلاعیۀ مشترکی منتشر کردند. در آن اطلاعیه از جمله آمده بود: چون تعطیلی کار تاکسی‌ها بدون توجه به مقررات قانون کار بوده، حقوق و مزایای رانندگان طبق مادۀ ۳۳ قانون کار از کارفرما اخذ و به رانندگان پرداخت خواهد شد. به رانندگان نیز هشدار داده شده بود که اگر از صبح روز بعد با تایید شهربانیِ کل کشور مشغول به کار نشوند، پروانۀ کار آنان لغو خواهد شد. صبح روز دهم آذر رانندگانِ تاکسی به اعتصاب و تجمعات خود پایان دادند. یک روز پس از آن، وزارت کشور از قرارداد خرید ۱۰۰ دستگاه اتوبوسِ واحد خبر داد. سپس اعلام کرد که شماره‌های دو هزار تاکسی را خواهد خرید و از رانندگانی که تاکسی‌های آنان خریداری می‌شد خواست که در صورت تمایل در شرکت واحد به کار گمارده شوند. به گفتۀ علینقی عالیخانی که در آن زمان وزیر اقتصاد بود، دولت در وضع بحرانی بدی قرار گرفت و یکی دو هفته بعد ناچار شد قیمت‌ها را کم و بیش به نرخ پیشین بازگرداند. بنزین را دهشاهی یا یک ریال بالا برد و نفت سفید را که برای مصرف خانگی مردم بسیار مهم بود به نرخ پیشین خود بازگرداند. به گفتۀ او، دکتر اقبال، مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران، خیلی صریح به اعضای دولت گفته بود که ‌این کار را نکنید. شما شب زمستان نمی‌توانید نرخ فرآورده‌های نفتی را به ‌این صورت بالا ببرید. مردم عادی که نفت برای آنان هم وسیلۀ گرم کردن و هم وسیلۀ پخت و پز است تحمل نمی‌کنند. از این گذشته، بهای بنزین بر نرخ کامیون و اتوبوس برای رفت و آمد مردم نیز اثر می‌گذارد. در یکم بهمن ۱۳۴۳ حسنعلی منصور در برابر مجلس شورای ملی به دست فدائیان اسلام ترور شد.